İÇİNDEKİLER
Önsöz
Giriş
1. KISIM OSMANLI İSLAMCILIĞI
1. BÖLÜM 18. YÜZYIL: İSLAMCILIĞIN DOĞUŞU
1.1 Üç Büyülü Kavram: Islah-İhya-Tecdid
1.2 Modernizm Karşısında Tecdidin Başlangıcı
1.3 18. Asır Yenilikleri
2. BÖLÜM TANZİMAT İSLAMCILIĞI
2.1 Yenilikçilik-Gelenekçilik ve Afgani-Abduh Etkisi
2.2 Tanzimat İslamcılığının İki Aktörü: Namık Kemal-Ali Suavi
3. BÖLÜM MEŞRUTİYET İSLAMCILIĞI
3.1 İtikadi
3.1.1 Kaynaklara-Öze-Kur’an ve Sünnete Dönüş
3.1.2 Hurafe-Bidat Eleştirisi ve Tasavvuf-Tarihi İslam Karşıtlığı
3.1.3 Tevekkülü-Kaderi-Zühd ve Takvayı Yanlış Yorumlamak
3.1.4 Modern Bilim ile Kur’an Yorumu
3.2 Sosyal-İktisadi-İlmî
3.2.1 İslam Terakkiye Mâni Değildir!
3.2.2 Batının Tekniğini Alalım, Ahlakını ve Kültürünü Reddedelim!
3.2.3 Taklidi Bırakıp İçtihat Kapısını Açmak
3.2.4 Cehaleti Gidermek, Eğitimi Yaygınlaştırmak, Medreseleri Islah
3.2.5 Batılı Hukuk ve Şeriat’ın Uygulanması
3.3 Siyasi
3.3.1 İttihat-Uhuvvet-Müsavat
3.3.2 Hilafet
3.3.3 Tüm Boyutlarıyla Cihat
3.3.4 Meşrutiyet: Müstebit İdareciye Karşı Şura-Biat-Meşveret
3.3.5 Kavmiyetçiliğe ve Asabiyeciliğe Karşıtlık
2. KISIM CUMHURİYET İSLAMCILIĞI
4. Bölüm 1924-1960 DÖNEMİ-TEK PARTİ TAHRİBATINI EN AZ ZARARLA ATLATMA
4.1 Cumhuriyet İslamcılığını Belirleyen Kemalizm ve Uygulamaları
4.2 Cumhuriyet İslamcılığı-Osmanlı İslamcılığı Farklılaşması
4.3 Kemalizmin Rehabilitasyonu, Dinde İyileştirmeler
5. BÖLÜM İSLAMCILIK-MİLLİYETÇİLİK-MUHAFAZAKARLIK ARASINDAKİ AYRIŞMALAR-İTTİFAKLAR
5.1 Ayrışan Konular
5.1.1 İslam’ın Bütüncüllüğü ve Hayata Uygulanması
5.1.2 Dinin Fonksiyonelleştirilip Araçsallaştırılması
5.1.3 Geçmiş ve Gelecek Perspektifleri
5.1.4 Saflık Arayışı, Öze Dönüş Çabası da, Peki Öz Ne?
5.1.5 Evrensellik
5.2 Türk – İslam Sentezi
5.3 Türk Müslümanlığı
6. BÖLÜM 1960 DÖNEMİ
6.1 1960’lar İslamcılığının Ana Çizgileri
6.2 Tercümelerin Etkisi
6.3 Kur’an İslam’ı
6.3.1 Malatya Ekolü
6.3.2 Radikalizm ve Türkiye Merkezlilik Farkı
6.4 Üç Kavram: İslâm Devleti, İslam Toplumu, İslami Hükümet
6.5 İslam Sosyalizmi, İslami Sol, İslamcılar ve Sol Münasebeti
6.6 Nümayişler, Eylemler ve Kanlı Pazar Hadisesi
6.7 İslam Medeniyeti Tartışmaları, İslamcılar ve Medeniyetçilik
7. BÖLÜM 1970 DÖNEMİ
7.1 1970’ler İslamcılığının Genel Özellikleri
7.2 İslamcılık Tarikat ve Cemaatler
7.2.1 Nakşilik-Halidilik
7.2.2 Nurculuk
7.2.3 Süleymancılık
7.3 Radikalizm ve Etkileri
7.4 1970’lerde İslamcı Matbuat
7.4.1 Diriliş-Edebiyat-Mavera Dergileri
7.4.2 Necip Fazıl’ın Kopuşları, İttifakları
7.4.3 Hareket Dergisi
7.4.4 Üç Mesele, Düşünce Dergisi, Kalkınmacı-Medeniyetçi İslamcılık
7.5 Milli Görüş Hareketi
7.5.1 Milli Görüş’ün Doğuşu, Tabanı, Kadrosu ve Döneminin Özellikleri
7.5.2 Milli Görüş’ü Dönüştüren Olaylar
7.5.3 Milli Görüş’ün Doktrini
7.5.4 Özünü ve Evini Kaybeden Milli Görüş
7.6 İslamcı Aktivist Ekoller
7.6.1 Milli Türk Talebe Birliği (MTTB)
7.6.2 Yeniden Milli Mücadele (YMM)
7.6.3 Akıncılar
7.6.4 Akıncı Güç | İslami Büyük Doğu Akıncıları (İBDA-C)
8. BÖLÜM 1980 SONRASI NEOLİBERAL İSLAMCILIK
8.1 Neoliberalizmin Doğuşu ve Neoliberal İslamcılığın Özellikleri
8.2 Değişen Dünya Sistemi ve İslâmcıların Kapitalizmle Entegrasyonu
8.3 1980’lerin İslamcılığı: Çelişkileri Normalleştirme
8.3.1. İslamcıların Aslî Gündemi: İslam’ın Yaşanması
8.3.2. İslamcıların Savunmacı Tutumu
8.3.3. İslamcıların Aktüel Gündemi
8.3.4. İslamcıların Entelektüel Gündemi
8.4 1990’ların İslamcılığı: Postmodernizm, Neoliberal Siyasallık, Entegrasyon
8.4.1. Devlet – Rejim – Statüko
8.4.2 1990’ların İslamcılığının Eleştirisi
8.4.3. 1990’ların Entelektüel Hayatı
8.4.4. Herkes Tartışıyor Ama Kim Bu İslamcılar?
8.5 İslamcı Sivil Toplum
9. BÖLÜM İSLAMCILIK, DÜNYADAKİ İSLAMİ HAREKETLER VE DÜNYA SİSTEMİ İLİŞKİSİ
9.1 Büyük Güçlerin Çatışmaları Arasında Hilafet ve İslamcılık
9.2 Amerikan Dünya Sistemi ve İslamcılık
9.3 Müslüman Ülkeler ve İslami Hareket
9.3.1 Mısır
9.3.2 Müslüman Kardeşler
9.3.3 Hizbu’t-Tahrir Hareketi
9.3.4 İran
9.3.5 Libya
9.3.6 Sudan
9.3.7 Pakistan
9.4 Yeşil Kuşak’tan Medeniyetler Çatışması’na
9.5 Tarihin Sonu ve Medeniyetler Çatışması
9.6 Arap Baharı
10. BÖLÜM AK PARTİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK
10.1 Birinci Dönem: Tek Parti-28 Şubat Korkusu, Neoliberal İttifak
10.2 Kalkınma
10.3 Siyasal Alanı Belirleyen Hayat Tarzı Tartışmaları
10.4 AK Parti Dönemi Olayları ve İslamcılığa Etkileri
10.5 Yön Veren Tartışmalar
10.6 Kültür Savaşı: Tarihe-Değere-Geleneksele Yaslanmak
10.7 İkinci Dönem: Milli-Yerli İdeoloji ve Cumhur İttifakı
11. BÖLÜM İSLAMCILIĞIN GELECEĞİ
11.1 İslamcılık ve İslamcılar Yenildi mi?
11.2 İslamcılar Melez-Müphem-Sentez Çıkmazında Ne Yapmadı?
11.3 İslamcılar Kaybetmedi, Geleceği Kuracak Kazanım Elde Etti
Kaynakça
İndeks
•••
ÖNSÖZ
Sol, liberaller, milliyetçiler, muhafazakarlar, radikal İslamcılar İslamcılığı marjinalleştirmek, marjinal-Türkiye dışı göstermek, Afgani ve Abduh ile başlatmak için ortaklaşır, birbirleriyle yarışırlar; halbuki İslamcılık, 18. yüzyılda 1699 Karlofça Anlaşmasıyla Müslümanların ve İmparatorluğun Batıdan geri kaldığını hatta yenildiğini tecrübe etmesi, Batı medeniyetini yakalayıp üstünlüğü yeniden ele geçirmek için tecdid-ihya-inşaya girişmesidir. Tecdid bir kesimin iddia ettiği gibi Afgani-Abduh ile başlamaz, onlardan iki asır önce Batı üstünlüğü karşısında yenilenme-ıslah-ihya-inşa fikri İstanbul’da oluşmuş, pek çok uygulama hayata geçmişti.
Müslümanların, İmparatorluğun ve İslam ülkelerinin İslam’ı tüm yönleriyle hayatın merkezine yerleştirerek var kalabileceğini savunan İslamcıların aksine farklı yönelimler İslam’ı devlet ve millet hayatından tard edip özel alana, kültürel sahaya yerleştirmek için öncelikle İslamcılığı yerinden sökmeye çalışırlar. Yusuf Akçura Türk düşüncesinin kült metinlerinden Üç Tarz-ı Siyaset ile İslamcılığı sıradanlaştırmaya, ideolojilerden bir ideoloji gibi göstermeye çalışır.
Kemal Karpat, klasik Batı eksenli akademisyen kimliğiyle İslamcılığı Tanzimat sonrası, modernleşmenin İslami olanı geriletmesi karşısında Müslümanların İslam hukukunun yeniden tesisi, İmparatorluk-Hilafet öncülüğünde İslam birliğinin teşekkülü ile dini yorumun çağın gereklerine göre tecdid-ihya-inşaya götürülmesini İslam’ın ideolojileştirilmesi şeklinde yansıtmaya çalışır.
Mümtazer Türköne ve milliyetçiler, İslamcılığı yalnız fikrî yönüyle ele alarak, Kemalistler gibi devlet yönetimi, siyaset, kamusal alanın inşası, askeri sahalarda İslamcılığı, İslamcıları devlet yönetimi dışında tutma çabasına gider. İslamcılığın İmparatorluk mekanizmasındaki ontolojik temellerini örterek sadece düşünce sahasıyla yetinmesi, “siz düşünün biz yönetiriz” kanaati, devletin işleyişinde bütünüyle laik sürecin belirleyici kalması bu yorumun arka planını oluşturur.
Tarık Zafer Tunaya ve Şerif Mardin İslamcılığı en sahih ve sahici yorumlayanlardandır; Tanzimat modernleşmesi karşısında İslami taleplerin tamamını İslamcılık başlığına yerleştirirler. Tunaya İslamcılığı Kemalist Batıcılığın öteki’si olarak konumlandırırken Mardin, siyasal ve fikrî alanın ontolojik temellerinden görür.
1980 sonrasında İslamcılık üzerine söz söyleyen araştırmacı-akademisyenlerin geneli, gelenekçi ya da modernist, sol-liberal farketmeksizin, dönemin şartları icabı İslamcılığı Kemalist merkezin çevresine ve Türkiye dışına taşımaya çalışırlar; Kemalist ulusçu dile uygun biçimde “kökü dışarıda”lık jargonunu kullanarak.
Kimi 80’lerin atmosferine uygun biçimde etnik kimliğini siyasallaştırmak, Türk millet-i hakimesine karşı durmak, kimi İmparatorluğun-Türkiye’nin İttihad-ı İslam’ı teşekkül ettirebilecek öncü vasfını yok saymak, Mısır-Ortadoğu-Pakistan’daki İslami hareketleri meşru-sahih göstermek, Cumhuriyet’in ilk yıllarında din adamlarının Tek Parti’ye desteği nedeniyle CHP’yi din düşmanı kimliğinden uzaklaştırmak için çaba gösterirler. Frankofonların gazetecisi Ruşen Çakır İslamcılığı, Olivier Roy tarzında İslam ülkelerindeki İslami hareket ve örgütler çapında anlayabilirken Frankofonlarınakademisyeni Nilüfer Göle, İslamcıları neoliberal küresel kültüre eklemleme üzerine çalışır. Kültür ve medeniyet bakışını magazine ederek ele alan Frankofonların yorumları arkaik ve dönemsel kalırken Anglo-Sakson araştırmacılar ise daha çok Türkiye’nin Hilafet, İmpratorluk öncülüğüne odaklanarak İslamcılığın bu vasıflarını kontrol etmeye yoğunlaştıklarından kalıcı ve dinamik analizler geliştirirler.
2000’lerden sonra şekillenen İslamcılık kanaatleri de tek boyutlu, aktüel, pragmatiktir. İslam’ı bütüncül anlama ve uygulamadan kaçınan kültürel Müslümanlar, milliyetçiler, Mavi Marmara’cıları, 11 Eylül Statükosu’nun icadı IŞİD-el Kaide-Taliban’ı, etnik kimlikleri, radikalizmi, selefiliği İslamcı görmek ve göstermek için çırpınırlar.
2010’lardan sonra bu marjinal yorumlar birer birer yıkılmaya, İslamcılığın Batı medeniyeti-küfür karşısında varoluş-kendilik çabası vasfı, 1699 sonrası kökler belirlemeye başladı. İran’ın başta Suriye ve tüm Ortadoğu’da yalnızca mezhepçilik yaptığının anlaşılması; İslami hareketlerin yerelden çıkamayan ufuksuzlukları ve dünya sistemince kullanılmaları; İslam ülkelerindeki elitlerin-yönetici-aydınların kafirle-Batı ile çatışma, İslam birliğini tesis etme gibi bir hedeflerinin bulunmadığının, kendi milliyetçilikleri üzerine yoğunlaştıklarının anlaşılması, “namaz kılınan her yer vatandır” eksenli yabancılaşmanın terkini getirirken ümmet savunusunun-İslam birliği-küfür-Batı karşıtlığının sadece bu topraklarda de facto bulunduğu “tecrübe edilerek” anlaşıldı.
- ••
30 yıla yakın bir süre, lise dönemlerimden itibaren Türkiye’nin ve Müslümanların dünyada bir yer edinebilmesi, İslami kimliğin bireysel-millet ve devlet hayatına içkinliğinin yeniden işlevselleştirilmesi üzerine düşündüm. Bu düşünme, okuma ve yazma çabası elbette İslamcılığın tarihi ve unsurlarıyla çakıştı. Kamusal alanda İslami olanın inisiyatif almaması gerektiğini öne süren milliyetçi-muhafazakar-Kemalistler ile kültürel Müslümanlara karşı İslamcılığın devlet-özel ve millet hayatıyla İslami ilkelerin ontolojik özdeşliğini savunan vasfı hem birikimi inceleme hem Türkiye’nin İslami dönüşüm geçirerek ruhunu ortaya koyabilmesi üzerine uzun çalışmalar yapmama neden oldu. Ortaya bilinen ama söylenmekten kaçınılan bir hakikat çıktı.
Bu çalışmam şimdiye kadar yapılan İslamcılık incelemelerinin dar bakış açılı, her kesimin kendi meşrebinin tezlerinden ibaret vasfını gösterirken aynı zamanda tüm yorum ve çıkarımları gözardı ederek, Müslümanların, İmparatorluk elitinin 18. yüzyılda başladığı tecdid-ihya-inşa faaliyetlerini yani İslamcılığı geçirdiği değişimlerle beraber günümüze kadar ele alıyor.
Bu kitap, İslamcılık araştırmalarının genelinden, iç ve dış odaklar için hazırlanmış rapor-ifşa-ihbar-fişleme, ansiklopedi maddesi, sıradanlaştırmama, marjinalleştirmeme, kendi küçük dünyasını ideolojileştirme konforu, öteki icadı, bir kalıba yerleştirme-tanımlama ve imha çabası olmamasıyla ayrışıyor. Batı medeniyetinin yükselişi sonrasında Müslümanların geliştirdikleri reçeteleri, fikirleri, faaliyetleri, dünya sistemi ve Kemalizm karşısında Müslümanların tutumlarını inceliyor. Türkiye’nin ve ümmetin İslami dönüşüm geçirerek “beka sorunu”nu çözeceğini, dünyayı yeniden İslami olanın anlamlandıracabileceğini, bunun da ancak öteki yani Batı ile çatışmayı ontolojisine içkin kılan İstanbul-İmparatorluk merkezliliğin sağlayabileceğini iddia eden bir bakışla yapıyor.
Kitapta uyguladığım yöntem Fenomenolojik epokhe… İslamcılık ve hatta Türk modernleşmesi üzerine şimdiye kadar yazılanları paranteze alıp bir kenara koyduktan sonra “köken”den başlayarak ama o özü unutmadan meseleyi günümüze getirdim. Destrüksiyonun varlıkların otantikliğini bozan tarihi yorumları yok sayıp başlangıca gitme tekniğini öteki çalışmalarım gibi bu kitapta da gerçekleştirdim.
Özellikle Tek Parti sonrasında ortaya çıkan, İslamcı kurum, akım, isim, tarikat-cemaatleri Türkiye ve dünyadaki siyasal-fikri alan ile İslamcılıktaki yerleri, katkıları, yenilikleri, öncülükleri, etkileri bakımından inceledim. Bu oluşumların, grupların, cemaatlerin, kurumların kimlerden oluştuğunu, tek tek neler yaptıklarını merak edenler rapor amacıyla hazırlanıp İslamcılık incelemesi diye kitaplaştırılan materyallerden öğrenebilirler.
Kitaptaki tezleri büyük oranda birincil kaynaklara başvurarak şekillendirdim. 2. Meşrutiyet, Tek Parti ve sonrasındaki yaklaşımları dergilere ve İslamcıların kitaplarına müracaat ederek belirginleştirdim. Fikirlerimi, tezlerimi temellendirmeden-olgulara doğrulatmadan öne sürmeme gibi bir usulü ilk yazmdan-kitabımdan bu yana uygularım.
Kitabın hacmi daha da artmasın diye alıntılara kısıtlı yer verdim, atıflar kaynak gösterdiğim yerlerde kullanıldı. Çok geniş bir kaynakçaya yer verdim; 1200’ün üzerinde kitap-makale aynı zamanda bu alandaki literatürün tamamına yakın kısmını da ihtiva ediyor.
Övgü-sövgü-yüceltme, red-inkar ve eleştirisiz sahiplenme üslubu analizi öne çeken tutumumdan dolayı hiçbir kitabımda yer bulmadı. İsimleri, cemaatleri, grupları, zihniyetleri kendi geleneği, ülkenin ve Müslümanların praksisi kapsamındaki yerine göre kritik ettim, belirledim.
•••
Kitap temelde iki kısma, İmparatorluk ve Cumhuriyet dönemlerine ayrılıyor.
İmparatorluk aşaması üç bölümde incelendi: 18. yüzyıldaki doğuş, Tanzimat ve Meşrutiyet evreleri.
Cumhuriyet dönemi Tek Parti etkisindeki 1924-1946, 1947-1960 arası ile 1960, 1970, Neoliberal İslamcılık, AK Parti dönemini ihtiva ediyor.
Sonuç mahiyetinde ise yönelimler, enkazlar ve tecrübelerin ışığında ciddi yol alan, birikime kavuşan İslamcıların ve İslamcılığın, 18. yüzyıl İmparatorluk fikrine yatkınlaşan aidiyetiyle geleceğine ilişkin kanaatlerime yer verdim.
İslamcılığın, Müslümanlar ve Türkiye ile özdeşleştiği hakikatini görmek gerekir. Kitapta Batının yükselişi karşısında Müslümanların, İmparatorluk mekanizmasının tutumlarını, bugüne kadar Müslümanların neler yaptığını, hangi evrelerden geçtiğini, temel tartışmaları gözler önüne serdim.
Müslümanlar ve Türkiye gelecekte kendilik bilgisini ortaya koyacaksa bu yalnızca İslam’ın yaşamın tüm kılcallarına nüfuz eden vasfını belirginleştirmeyle mümkün olabilir. Ümmet, Müslümanlar kendi biricikliklerini bilkuvveden bilfiilegeçirerek keşfedebilirler. Öncelikle Müslümanların dünya sisteminin Tevhid’i kıran vasfına yoğunlaşıp yekvücut halde mücadeleyi öne çıkarması gerekir. 2000’lerde İslam alemindeki tecrübeler gösterdi ki Türkiye dışında kafirle, Batı ile uzlaşmadan yaşamayı öne çeken çok az Müslüman devlet ve topluluk bulunuyor.
Küfrü-Batıyı gerileten, alternatif bir dünya sistemi getiren, İmparatorluk ve Hilafet vasfıyla Müslümanları İslam sancağı altında toplayabilen öncü bir devlet olarak Türkiye, 11. ve 18. asır tecdid-ihya-inşa perspektifiyle, kapitalizmi alt ederek Tevhid’i, Müslüman benliğini yeniden biricik kılabilecek bir hayatı kurmak için öne düşmeye en hazır güç olarak temayüz ediyor.
30 Ağustos 2022 | Keçiören
